فرسایش خاک و تاثیرات آن بر زمین های کشاورزی

همان طور که می دانید آب و خاک، عوامل مهمی برای حیات و کشاورزی هستند. تخریب و فرسایش خاک موجب کاهش حاصلخیزی آن و به خطر انداختن تولیدات محصولات کشاورزی می‌شود. حفظ خاک و تامین غذایی با تولیدات محصولات کشاورزی نقش مهمی در امنیت غذایی یک کشور برعهده دارد به طوری که فرسایش ابی و خاکی این امنیت غذایی را به خطر می اندازد.

اهمیت فرسایش خاک در دنیا به قدری است که ۵ دسامبر به عنوان روز جهانی فرسایش خاک نام گذاری شده است. زیرا یکی از چالش های مهم زیست کره در آینده ای نزدیک مسئله ی فرسایش خاک است. که اگر از زمین های موجود محافظت نگردد ؛بحران گرسنگی تمام جهان را در بر خواهد گرفت.

متاسفانه در کشور ما فرسایش خاک چندین برابر میانگین جهانی است.که نیازمند اقدامات جدی مدیریتی است. در این راستا شناخت عوامل موثر بر فرسایش مانند: شیب، ارتفاع، ویژگی كاربری زمین، شرایط زمین شناسی، ویژگی اقلیمی و آب شناسی از یك طرف و برآورد میزان فرسایش از طریق معادلات تجربی ضروری می باشد.

فرسایش خاک چیست؟

فرسایش(Erosion -سائیده شدن سطح زمین) عبارت است از فرسودگی و از بین رفتگی مداوم خاک سطح زمین (انتقال یا حرکت آن از نقطه‌ای به نقطه دیگر در سطح زمین) توسط آب یا باد. فرسایش فرایندی است که طی آن ذرات خاک از بستر خود جدا شده و به کمک یک عامل انتقال دهنده به مکانی دیگر حمل می‌شوند.

به عبارتی فرسایش خاک یک پروسه منفی طبیعی وغیر طبیعی است که در مناطق خشک و نیمه خشک و مناطق سیلاب زده رخ می‌دهد. دراین صورت خاک تخریب گردیده و زمین حاصلخیزی خودرا از دست می‌دهد. در نتیجه گیاه دیگر رشد نمی کند و محل به صحرا تبدیل می شود.

انواع فرسایش خاک

۱_فرسایش آبی: این نوع فرسایش تقریباً غیر قابل رویت است. رنگ روشن خاک نشان می‌دهد که در طول سالیان طولانی فرسایش خاک خسارات زیادی به خاک آن زمین وارد کرده است.

۲_ فرسایش بادی: این نوع فرسایش تا حد زیادی قابل رؤیت است. گرچه فرسایش بادی نیز یک مشکل جدی است، ولی فرسایش آبی بسیار شدیدتر است.

۳_ فرسایش شیاری: این نوع فرسایش زمانی رخ می‎دهد که طی بارش‎های شدید باران‎ شیارهای کوچکی روی دامنه ایجاد میشود و کشاورزی دچار مشکل می‏‌شود.

۴_ فرسایش خندقی: این نوع فرسایش آب‌گذرهایی ایجاد می‎کند که برخی از آنها نیز بزرگ هستند و عبور از آنها با ماشین‌های کشاورزی غیرممکن است.

۵_ فرسایش زودگذر: این نوع فرسایش در فرورفتگی طبیعی اتفاق می‎افتد. فرسایش زودگذر متفاوت از فرسایش خندقی است، از این‎نظر که در فرسایش زودگذر می‎توان با تجهیزات کشاورزی از این فرورفتگی‌ها عبور کرد.

عوامل فرسایش خاک کدام اند؟

آب : آبی که در حال حرکت باشد عامل مهمی در فرسایش است. برای مثال امواج دریا موجب فرسایش ساحل می شود. این عمل با فشار هیدرولیکی که موج های دریا به ساحل وارد می کند باعث سایش ماسه ها می شود.

با حرکت امواج به سمت جلو و عقب، سنگریزه ها به هم سمباده شده و دچار فرسایش می شوند. در نتیجه کم کم سنگ های ساحلی در ماسه مدفون می شوند. رودخانه ها و جویبارها نیز در مسیر حرکت خود شن ها و خاک را همراه خود حرکت داده و موجب خراشیدن و ساییده شدن آن ها می شوند.

باد: باد نیز تاثیر زیادی در فرسایش خاک دارد. باد با پاشیدن ماسه ها باعث از بین رفتن ذرات سست و کوچک خاک شده و زمینه را برای تخریب و فرسایش زمین فراهم می کند.

 باران و برف : بارندگی به خصوص با شدت های بالا و زمان کم، باعث راه افتادن سیل شده و مقدار زیادی از خاک سطحی را تخریب و به صورت رسوب حمل و جا به جا می کند.

شيب زمين : شيب زياد باعث تسريع در جريان آب شده و به همان نسبت ميزان فرسايش و هدر رفتن آب افزايش پيدا مي‌کند. طول شيب نيز اهميت دارد، زیرا هر قدر شيب ادامه بيشتري داشته باشد، بر مقدار سيلاب افزوده خواهد شد.

همچنین با ذوب شدن برف ها، سیلاب های سطحی به جریان افتاده و جابجایی توده های خاک را نیز شدت می بخشد. و باعث فرسایش خاک می شود.

عوامل انسانی : از مهم ترین عوامل انسانی که موجب فرسایش زمین های کشاورزی می شود می توان به موارد زیر اشاره کرد :

• عدم مدیریت اصولی زمین های کشاورزی مانند شخم زدن های غیر اصولی و یا شخم زدن های بیش از حد
• مصرف بی رویه کود شیمیایی به جای کود حیوانی
• آبیاری به روش های قدیمی مانند روش کرتی
• کشت گياهاني که پوشش گياهي کافي فراهم نمی کنند.

این گیاهان قسمتي از خاک را برهنه مي‌گذارند. مانند ذرت و سيب زميني ، بخصوص اگر کرتها در جهت شيب زمين باشد، پوشش کافي به خاک نداده، فرسايش و از بين رفتن خاک را تشديد مي‌کنند.

مبارزه با فرسایش خاک چیست؟

مبارزه با فرسایش، عبارت است از كلیه اقداماتی كه از طریق آن به نحوی جلوی میزان تلفات خاك از حد معینی پایین تر نگهداشته شود تا امكان بهره برداری از زمین به مدت طولانی فراهم گردد. به لحاظ تئوری، این حد معادل سرعت طبیعی تولید خاك خواهد بود.

راه های جلوگیری از فرسایش خاک در زمین های کشاورزی

1-استفاده از سیستم بدون شخم

کاشت محصولات کشاورزی بدون شخم زدن علاوه بر اینکه هزینه های شخم را کاهش می دهد تاثیر بسزایی در کاهش فرسایش خاک دارد. امروزه استفاده از این روش به دلیل افزایش مواد عالی خاک ،افزایش ظرفیت نگهداری آب ،اقتصادی بودن و مزایای زیست محیط روز به روز در حال افزایش است.

2-شغم زنی سطحی

شخم زدن هایی که باعث ریز شدن ذرات خاک و برگرداندن کامل خاک و به طبع آن باعث از دست رفتن رطوبت خاک می‌شوند (مانند شخم با گاوآهن برگردان دار) فرسایش آبی و بادی را افزایش می دهند. اما استفاده از گاوآهن پنجه غازی برای شخم که خاک را برنمی‌گرداند و فقط در خاک شیار ایجاد می‌کند جهت جلوگیری از فرسایش خاک بسیار مناسب‌تر است.

3-تغییر سیستم آبیاری

اصلاح روش‌های آبیاری نقش مهمی در جلوگیری از فرسایش و تخریب خاک دارد. با توجه به شرایط اقلیمی، میزان آب در دسترس، نوع خاک و گیاه باید مناسب‌ترین سیستم جهت آبیاری مزارع و باغات را انتخاب کرد و فرسایش خاک را به حداقل رساند.

انتخاب روش‌هایی مانند آبیاری سطحی و قدیمی مخصوصاً در زمین‌های شیب‌دار باعث فرسایش خاک می‌شوند. سیستم‌های نوین آبیاری مانند آبیاری بارانی، آبیاری قطره‌ای و آبیاری زیرسطحی می‌تواند باعث صرفه‌جویی در مصرف آب و جلوگیری از فرسایش خاک گردد.

4-استفاده از مالچ‌های آلی و مصنوعی در سطح خاک

استفاده از کاه و کلش و بقایای محصولات کشت شده ی قبلی وحتی پوشش های پلاستیکی به روش های زیر از فرسایش خاک جلوگیری می کنند:

• باعث نفوذ بیشتر آب آبیاری یا بارندگی به خاک می‌شود .
• شستشوی کودهای ارگانیک و شیمیایی را کاهش می‌دهد.
• باعث کاهش باد بردگی خاک می شود.
• باعث می شود ماشینالات کشاورزی به‌راحتی وارد مزرعه شوند بدون اینکه موجب فرسایش و خارج شدن خاک مزرعه شوند
• از رشد علف های هرز جلوگیری می کند.
• با گرم کردن خاک زمینه را برای رشد سریع گیاهان فراهم می کند.

البته استفاده از مالچ های پلاستیکی به دلیل مشکلات زیست محیطی توصیه نمی شود.

۵_کشت گیاهان در جهت عمود بر شیب زمین (در زمین های شیب دار)

کشت گیاهان در مناطق شیب‌دار در جهت شیب زمین فرسایش خاک را افزایش می‌دهد .برای این منظور کشت باید در جهت عمود بر شیب زمین انجام گیرد تا فرسایش آبی و بادی به حداقل برسد.

۶_استفاده از بادشکن‌های طبیعی یا مصنوعی

یک روش مناسب برای کاهش و کنترل میزان اثرات نامطلوب بادهای شدید استفاده از بادشکن هاست..

بادشکن‌ها با ایجاد مقاومت در برابر جریان هوایی که از آن‌ها عبور می‌کنند باعث کاهش سرعت باد می‌شوند؛ برای این منظور می‌توان درخت‌ها، درختچه‌ها یا گیاهان بلندی مانند ذرت و آفتابگردان را عمود برجهت وزش باد کشت کرد.

همچنین می‌توان از بادشکن‌های مصنوعی مانند دیوارهای سنگی، پلاستیکی، حصیری یا شاخه‌های بریده‌شده از درختان موجود در مزرعه استفاده کرد.

۷_ کاشت گیاهان پوششی

گیاه پوششی معمولاً زودتر از گیاه اصلی و زمانی که شرایط برای رشد گیاه اصلی مناسب نیست ( زمستان) در زمین کشت می‌شود و قبل از کاشت محصول اصلی از بین می رود؛ مانند کشت حبوبات زمستانه (شبدر زمستانه و ماشک مویی)

این حبوبات با تثبیت نیتروژن؛ مقدار ماده‌ی آلی خاک را افزایش می‌دهند، همچنین باعث ذخیره‌ سازی آب و حفظ رطوبت در خاک و کنترل و سرکوب علف‌های هرز می‌شوند و از فرسایش آبی و بادی جلوگیری می‌کنند.

سخن آخر

خاك ماده ای با اهمیت در كشاورزی است كه هم انسان ها و هم سایر موجودات زنده برای تأمین غذای خود به آن وابسته هستند این در حالی است كه این ماده با ارزش در حال فرسایش و به زبان ساده تر در حال از بین رفتن می باشد. به گونه ای كه حاصلخیزی خود را از دست داده و غیر قابل استفاده می شود.