سلامت خاک و عوامل تاثیرگذار بر آن

خاک یک محیط زنده است که بستری مناسب برای تولید 95 درصد غذای مصرفی انسان را تامین می‌کند. کیفیت و سلامت غذای ما به سلامت خاک بستگی دارد. سلامت خاک یا Soil Healt اصطلاحی است که به طور گسترده در بحث کشاورزی پایدار برای توصیف وضعیت کلی یا کیفیت منابع خاک استفاده می شود.
سلامت خاک و تنوع زیستی موجود در آن، در سال‌های اخیر به دلیل فعالیت‌های انسانی و استفاده بیش از حد و سو استفاده از مواد شیمیایی کشاورزی رو به کاهش بوده است. در این مقاله به بررسی سلامت خاک و عوامل موثر بر آن می‌پردازیم.

سلامت خاک چیست؟

همانطور که در ابتدا گفته شد، خاک‌ها پایه و اساس کشاورزی و تولید مواد غذایی ما را تشکیل می‌دهند. سلامت خاک پیش نیاز تولید محصولی باکیفیت و آینده‌ای پایدار برای کشاورزی است. با افزایش تقاضای جمعیت جهان برای مواد غذایی، حفظ سلامت و تولید خاک از اهمیت بالاتری برخوردار شده است. امروزه سلامت خاک تنها محدود به افزایش حاصلخیزی و تعادل PH نیست، بلکه شامل تقویت خصوصیات زیستی، فیزیکی و شیمیایی آن می‌شود. خاک سالم از 4 جز اصلی تشکیل شده است: هوا، آب، مواد معدنی و مواد آلی. هوا و آب حدود 50% از خاک را شامل می‌شوند. مواد معدنی شامل خاک رسی، گل و لای و شن موجود در خاک است در حالی که مواد آلی شامل بقایای گیاهی یا حیوانی در حال تجزیه شدن هستند.

سلامت خاک را می‌توان با 3 شاخص اصلی خصوصیات فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی آن بررسی نمود که توسط تست‌های مختلف انجام می‌شود. ارتقا سطح کیفی هر 3 شاخص در افزایش سلامت خاک تاثیرگذارند.

• خصوصیات فیزیکی: بافت، ساختار، نفوذپذیری، تراکم و…
• خصوصیات شیمیایی: PH خاک، شوری خاک، میزان رسانایی الکتریکی و…
• خصوصیات بیولوژیکی: میزان مواد آبلی، فراوانی ریشه، میکروارگانیسم‌ها و..

عوامل موثر بر سلامت خاک کشاورزی

سلامت خاک کشاورزی اغلب به توانایی خاک برای حفظ بهره‌وری کشاورزی و حفاظت از منابع محیطی اشاره دارد. یک خاک سالم با چرخه مناسب مواد مغذی، کنترل بیولوژیکی آفات گیاهی و تنظیم آب و هوا از رشد گیاه حمایت می‌کند. این فرآیندها تحت تأثیر خواص فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی مرتبط با خاک هستند. خاک همه این فرآیندها را با انجام 4 عملکرد اساسی انجام می‌دهد:

تنظیم میزان آب، حفظ حیات گیاهی و جانوری، ایجاد چرخه مواد مغذی، بستر مناسب برای رشد.

عوامل مختلفی در حفظ سلامت خاک و افزایش حاصلخیزی آن تاثیرگذارند. در این بین، مهمترین عامل در حفظ سلامت خاک، وجود میکروارگانیسم‌های مختلف از جمله باکتری‌ها، قارچ‌ها و… هستند که سبب تجزیه مواد آلی خاک می‌شوند. میکروارگانیسم‌های موجود در خاک مواد آلی را تجزیه کرده و مواد مغذی را برای گیاهان فراهم می‌آورند. حشرات و کرم‌ها ساختار خاک را بهبود بخشیده و به نگهداری آب کمک می‌کنند. با حفظ و مراقبت از سلامت خاک، سلامت محصولات و محیط زیست ارتقا می‌یابد.

چه عواملی باعث ناسالم شدن خاک می‌شود؟

اساسا هر عملی که خاک را از مواد مغذی محروم کند، فضای لازم برای جریان آب و هوا را کاهش دهد و سبب کم شدن تنوع زیستی خاک شود، سلامت خاک را تحت تاثیر قرار می‌دهد. خاک به طرق مختلف دچار آسیب می‌شود. در حالی که برخی از این آسیب‌ها اجتناب ناپذیر هستند، تلاش برای به حداقل رساندن آسیب‌ها در عملیات کشاورزی، خاک‌های سالم‌تری را فراهم می‌کنند.

پیامدهای خاک ناسالم تنها به تولید محصولی نامرغوب محدود نیست. در صورت وجود خاک ناسالم، زمینه برای افزایش آفات و بیماری‌ها افزایش یافته و به مراتب نیاز به استفاده از آفت‌کش‌ها را افزایش می‌دهد. سو مصرف این مواد شیمیایی منجر به اختلال در تعادل شیمیایی و زیستی خاک گردیده و در طولانی مدت موجب بروز مشکلاتی نظیر آلودگی زمین و آب‌های سطحی می‌شود.

از جمله عوامل تاثیرگذار بر کاهش سلامت خاک، عملیات متناوب خاک‌ورزی است که منجر به بروز اختلال در فعالیت زیستی و تجزیه مواد آلی می‌گردد. کم بودن مواد آلی خاک نیز نقشی بسیار مهمی در از دست رفتن سلامت خاک ایفا می‌کند.

فشردگی خاک از دیگر چالش‌ها برای حفظ خاک سالم است. زمانی که در عملیات کشاورزی از ماشین‌آلات سنگین استفاده می‌شود، خاک فشرده شده و فضای خالی بین ذرات آن از بین می‌رود. در نتیجه، گیاه نمی‌تواند آب و مواد مغذی را جذب کند و ریشه‌های آن نمی‌توانند به خوبی رشد کنند.

روش‌های افزایش سلامت خاک

1. حداقل کردن عملیات خاک‌‎ورزی

خاک ورزی عموما عملیات مضری نیست اما خاک ورزی بیش از حد می‌تواند به خاک آسیب برساند. خاک ورزی بیش از حد خاک را فرسایش داده و ساختار ضعیفی ایجاد می‌کند که به ریشه‌ها اجازه نمی‌دهد آزادانه حرکت کنند. خاک ورزی باعث افزایش اکسیژن در خاک، تحریک فعالیت میکروبی و در نتیجه تجزیه مواد آلی می شود. . خاک ورزی کردن باعث ورود هوا به درون خاک شده و موجب اکسیداسیون کربن می‌شود. کربنی که به صورت دی اکسید کربن در می‌آیداز خاک خارج می‌شود. این کار همچنین خاک را برای غرقابی یا پوسته پوسته شدن مستعد می‌کند. بدون انجام خاک ورزی باکتری‌های خاک فعال باقی مانده و نرخ روند تجزیه مود آلی ثابت خواهد ماند. در نتیجه ساختار خاک و هم چنین نرخ نفوذ تحت تأثیر قرار نخواهد گرفت.

2. پوشاندن زمین

پوشاندن زمین با استفاده از بقایای گیاهان زراعی انجام می‌شود. بقایای گیاهی بر روی خاک قرار گرفته و همانند یک پوشش حفاظتی خاک را در برابر عوامل طبیعی از جمله بارش باران و باد محافظت می‌کند. این امر از فرسایش خاک جلوگیری کرده و همزمان با آن نفوذپذیری را نیز بهبود می‌بخشد. استفاده از گیاهان مناسب به عنوان پوشش زمین سبب حفظ ریشه‌های زنده در سرتاسر سال می‌شود. وجود ریشه‌های زنده جهت حفظ بقای میکروارگانیسم‌های خاک ضروری است این عمل توانایی ریشه را برای تثبیت نیتروژن در خاک افزایش داده و به کاهش تبخیر غیر ضروری کمک می‌کند.

3. ایجاد تناوب زراعی

کشت مداوم یک محصول طی چندین سال در یک زمین زراعی، مکانی برای رشد و تجمع آفات و بیماری‌ها ایجاد می‌کند. تناوب‌ زراعی به شکستن چرخه زندگی آفات و بیماری‌های موجود در خاک کمک کرده و سلامت محصول را افزایش می‌دهد. تناوب زراعی همچنین می‌تواند به مدیریت علف‌های هرز کمک کند. با رشد گیاهان مختلف در یک مکان، آفات مربوط به یک محصول خاص فرصت افزایش جمعیت پیدا نکرده و به راحتی قابل کنترل می‌شوند. این امر میزان مصرف آفت کش‌ها را کاهش داده و ساختار خاک را بهبود می‌بخشد.

4. افزودن مواد آلی برای بهبود ساختار خاک

ساختار خاک به نحوه آرایش ذرات ماسه، سیلت و رس اشاره دارد. یک ساختار سالم برای ارگانیسم‌هایی که در آن زندگی و رشد می‌کنند ضروری است. از آنجایی که مواد آلی مانند کود و کمپوست به هوموس تجزیه می‌شوند، ساختار و زهکشی خاک را بهبود می‌بخشند، رطوبت را حفظ می‌کنند و مواد مغذی را برای خاک فراهم می‌آورند.

منبع:vispar