آب آبیاری بدون املاح نیست. هر گیاه بسته به میزان تحمل خود نسبت به املاح موجود در آب فرآیند رشد متفاوتی دارد. شناسایی واکنش گیاهان نسبت به شوری آب و یا خاک، کمک شایانی به مدیریت پایدار استفاده از آب شور در کشاورزی می نماید. در این مقاله به بررسی راهکارهای کشاورزی با آب شور و انواع محصولات قابل کشت با این آب خواهیم پرداخت.
تعریف شوری آب و خاک
نمک به طور طبیعی در خاک، آب های سطحی و آب های زیرزمینی وجود دارد. سدیم کلراید، متداول ترین نمکی که منجر به شوری آب و خاک می شود. البته مواد دیگری نظیر منیزیم، کلیسیم، پتاسیم و … نیز می توانند موجب شوری آب و خاک شوند. کاهش عملکرد محصول، یکی از بارزترین علائم شوری آب و خاک است. مجموعه علائم در گیاه که نشان از شوری آب و خاک دارد، بدین شرح است:
- کم رنگ شدن برگ های سبز
- پوسته پوسته شدن برگ ها
- سوختن نوک و لبه برگ ها
- رنگ زرد برگ های جوان گیاه
- پژمردگی گیاه
خسارات ناشی از شوری آب و خاک
همانطور که می دانیم جذب آب توسط ریشه گیاه انجام می شود. اگر آب آبیاری شور باشد، گیاه برای جذب آب مورد نیاز از خاک باید بیشتر تلاش کند و این موجب کاهش میزان رشد گیاه می شود. شور بودن آب آبیاری، موجب معکوس شدن روند گسترش آب در زیر خاک می شود. بدین شکل که گاهی زمین آب مورد نیاز را از گیاه تامین می نماید. در این حالت گیاه رطوبت خود را از دست داده و دچار استرس کم آبی می شود. یکی دیگر از نتایج شوری آب آبیاری، افزایش غلظت نمک در اطراف ریشه گیاه است.
به طور کلی خسارت های ناشی از شوری آب و خاک را چنین می توان بیان نمود:
- کاهش جذب آب توسط گیاه و ایجاد تنش آبی در آن و نابودی گیاه
- سمی شدن گیاه به دلیل جذب نمک زیاد و ایجاد خسارت در محصول
- سوختن برگ گیاه به دلیل آسپری آب شور روی محصول
- ایجاد تاول و سوختگی در برگ های گیاه به دلیل وجود سدیم در آب
دسته بندی شوری آب و خاک
به منظور جلوگیری از خسارات احتمالی به زمین کشاورزی، بهتر است میزان شوری آب و خاک توسط آزمایشگاه های معتبر آب و خاک بررسی گردد. در صورت عدم دسترسی به چنین آزمایشگاه هایی می توان از دستگاه EC Meter نیز استفاده نمود. به طور کلی شوری آب در مقایس های مختلفی اندازه گیری و اعلام می شود.
وضعیت شوری آب و خاک در ایران
تحقیقات حوزه کشاورزی نشان می دهد که حدود 95 میلیون هکتار اراضی شور در جهان وجود دارد. بررسی های انجام شده حاکی از آن است که تنش های محیطی حدود 71 درصد موجب کاهش عملکرد گیاهان زراعی می شود. عوامل تنش زای محیطی و درصد تاثیرات، بدین شرح است:
- دمای بالا 15 درصد
- دمای پایین 40 درصد
- خشکسالی 17 درصد
- تنش شوری 20 درصد
در حال حاضر حجم قابل توجهی از آب در ایران و جهان، تحت تاثیر شوری قرار دارد. مطالعات نشان می دهد ایران پس از هند و پاکستان در صدر کشورهای در معرض تهدید تنش شوری است. در ایران حدود نیمی از اراضی قابل کشت متاثر از شوری هستند. بر پایه مطالعات اخیر، سطح کل اراضی زراعی مبتلا به درجات مختلف شوری آب، خاک و یا هردو، حدود 5/3 میلیون هکتار است. متاسفانه این آمار و ارقام به دلیل تنش کم آبی و خشکسالی در حال افزایش است.
طبق بررسی ها، بسیاری از رودخانه های جنوب، جنوب غرب و مناطق مرکزی کشور شور و لب شور هستند. بیشترین سطح اراضی متاثر از شوری در استان های خوزستان و فارس و کمترین در استان آذربایجان شرقی است. از بررسی های علمی چنین استنباط می شود که بخش اعظمی از اراضی کشور با محدودیت های متوسط تا شدید از نظر شوری روبرو هستند. بی شک رفع با کاهش مشکلات ناشی از شوری در بخش زراعی، به دانش و اطلاعات کافی، بهره گیری از فناوری های نوین و تخصیص اعتبارات کافی بستگی دارد.
تحقیقات علمی به منظور دستیابی به ارقام گندم مقاوم به شوری، از سال 1339 در کشور آغاز شده است.
تحقیقات مرتبط با به زراعی و به نژادی گیاهان به منظور مقاومت به شوری به طور گسترده و منسجم در مرکز ملی تحقیقات شوری در حال انجام است.
ارقام گیاهان شورزی (هالوفیت) برای کشت
با توجه به آنچه تا کنون گفته شد، به دلیل محدودیت منابع آب شیرین در کشور و همچنین تشدید بحران کم آبی، استفاده از گیاهان شورزی اهمیت فراوانی دارد. گیاهان هالوفیت می توانند به عنوان منابع جدید تولید علوفه جهت تغذیه دام و طیور به طور غیرمستقیم در مرتفع ساختن نیاز پروتئینی رو به رشد کشور اثرگذار باشند.
بر پایه تحقیقات علمی، در یک سطح شوری مشخص، میزان رشد و تولید گیاهان شورزی از عملکرد دیگر گیاهان زراعی به مراتب بیشتر است. نمودار زیر میزان عملکرد اقتصادی چند محصول در شرایط شوری با EC حدود 10 دسی زیمنس بر متر را نشان می دهد.
کشت گندم با آب شور
طبق بررسی های مرکز تحقیات کشاورزی استان گلستان، استفاده از آب شور زهکش برای آبیاری مزراع گندم (آب شور ۱۲ دسی‌زیمنس بر متر )، عملکرد محصول را تا 10 درصد تحت الشعاع قرار می دهد؛ اما از سوی دیگر صرفه جویی 50 درصد آب شیرین را به همراه دارد. این مسئله نه تنها بر حفظ پایداری منابع آب شیرین بلکه بر تداوم فعالیت های کشاورزی اثرات قابل توجهی خواهد داشت.
در ایران میزان آب شیرین برای بخش کشاورزی کافی نیست؛ از اینرو استفاده از آب های شور یک نیاز و امر ضروری است.
کشت خربزه با آب شور و لب شور
مطالعات مرکز تحقیقات کشاورزی خراسان رضوی حاکی از آن است که کشت خربزه دیررس سبزوار ( مه ولاتی) با استفاده از آب شور و لب شور، علاوه بر کاهش تلفات آب، افزایش صادرات این محصول را نیز به همراه دارد. این نوع خربزه ویژگی های زیر را داراست:
- قابلیت نگهداری به مدت طولانی تر نسبت به سایر انواع
- کیفیت و اندازه مناسب برای مصرف داخلی و صادرات
- سازگاری با آب شور و لب شور
- حمل و نقل آسان به دلیل کیفیت بالای محصول
طبق این بررسی ها، خربزه به دست آمده از مناطقی با آب شور شیرین تر از دیگر مناطق است. در شرایط شوری، خربزه برای جذب آب بیشتر، مجبور به شکستن پلی ساکاریدها و تبدیل آن به منوساکاریدها است که این فرآیند شیرینی محصول را در پی دارد. شایان ذکر است طبق این تحقیقات، برای کشت این محصول و رسیدن به برداشت ایده آل مراحلی باید رعایت شود که در این مقال نمیگنجد.
کشت گیاهان دارویی با آب شور
همانگونه که می دانید، گیاهان دارویی از جمله گیاهان مهم اقتصادی هستند. این محصولات به صورت خام یا فرآوری شده در طب سنتی و مدرن مورد استفاده قرار می گیرند. یکی از روش های موثر در کاهش اثرات شوری آب در گیاهان دارویی، بهره گیری از گیاهان دارویی مقاوم به شوری است.
دانشگاه علوم کشاورزی گرگان 6 داروی گیاهی زیر را مورد بررسی قرار داده است:
- آرتیشو
- کتان
- گلرنگ
- رازیانه
- سیاه دانه
- ماریتیغال
نتایج بررسی حاکی از آن اس که در مرحله گیاهچه ای، گیاهان به لحاظ واکنش به شوری به 3 دسته تقسیم می شوند:
- آرتیشو، رازیانه و ماریتیغال در دسته نیمه مقاوم به شوری
- کتان و سیاه دانه در دسته گیاهان حساس به شوری
- گلرنگ در دسته گیاه مقاوم به شوری
کشت علوفه با آب شور
در حال حاضر، گیاهان علوفه ای که در کشور کشت می شود سورگوم، ذرت، یونجه و جو علوفه است. این ارقام به طور معمول به شوری آب حساس هستند. از این رو بهترین راهکار جایگزین کردن گیاهان به زراعی شده و مقاوم به شوری آب است. نواحی بسیاری در ایران مستعد کشت شورزیست ها به عنوان غذای دام هستند. سه گیاه علوفه ای شورزیست قابل کشت در سطح وسیع و با آب شور عبارت اند از:
- کوشیا
- ارزن پادزهری
- سسبانیا
برای کسب اطلاعات بیشتر درخصوص این ارقام علوفه و نحوه کشت آن، اینجا کلیک کنید. گفتنی است گیاه سورگوم با انجام عملیات به نژادی، تحمل درصد مشخصی از شوری آب را دارد.
درختان مقاوم به شوری آب
برخی درختان نیز به آبیاری با آب شور مقاوم هستند. از جمله درختان مقاوم که محصول آنها نیز قابلیت عرضه در بازار داخلی و خارجی دارد عبارت اند از:
- توت
- سنجد
- پسته
- برخی از ارقام انار (چاه افضل، پوست سیاه اردکان و نرک لاسجرد سمنان)
- کنار
- گواوا
راهکارهای کاهش اثرات شوری آب و خاک
اتخاذ برخی راهکارها و اقدامات می تواند تاثیرات و خسارات ناشی از شوری آب و خاک را کاهش دهد. این اقدامات بدین شرح هستند:
- زهکشی زمین
- تناوب و زمانبدی آبیاری
- کاهش مصرف کودهای حاوی کلرید
- استفاده از آبیاری قطره ای
در حال حاضر در ایران فناوری استفاده از آب شور و بهبود آن، به ۴ روش هیدرولیکی، فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی انجام می شود. بهره گیری از این روش ها مخاطرات استفاده از آب های شور در اراضی کشاورزی را به حداقل ممکن می رساند.
بدون دیدگاه