راهکارهایی برای افزایش تولید و بالا بردن عملکرد محصول

كشاورزان از دير باز متوجه تاثير روش هاي زراعي بر عملكرد محصول شدند و متخصصان زراعي نيز به منظور افزايش توليد و بالا بردن عملكرد در واحد سطح روش هاي جديد را بوجود آوردند. بتدريج كشاورزان در يافتندكه عمليات زراعي بر شيوع و شدت بيماريهاي گياهي تاثير مي گذارند. يك عمل زراعي خاص روي شيوع و شدت بيماري مي تواند اثر مستقيم يا غير مستقيم داشته باشد. اثر مستقيم عمل زراعي مي تواند فراهم نمودن منبع غذايي براي عامل بيماري يا انتقال آن به محيط جديد جهت ايجاد آلودگي باشد و اثر غير مستقيم آن مي تواند از طريق تاثير نمودن بر ميزبان يا تغيير دادن محيط خاك بروز نمايد. در اين مقاله اثر عمليات زراعي روي بيماريهاي گياهي مورد بررسي قرار مي گيرد

1-تناوب زراعي

كشاورزان از دير باز با ارزش تناوب زراعي آشنا بودند. افزايش مقدار مواد آلي خاك ، بهبود شرايط فيزيكي خاك ، كنترل فرسايش، مديريت بهتر علفهاي هرز و كاهش خسارت بيماريها و آفات را به تناوب زراعي نسبت مي دهند.

كشاورزان در طول سالها تجربه سنتي ضرورت تناوب زراعي را به دو دليل عمده يعني كنترل علف هاي هرز و حفظ حاصلخيزي خاك توسعه دادند. اما با گسترش مصرف كودهاي شيميائي و آفتكش هاي ارزان، بتدريج نظام هاي تك محصولي جايگزين تناوب زراعي شدند.

مصرف كودهاي شيميائي وآفتكش ها فرصتي براي كشاورزان جهت كشت تك محصولي يا رعايت تناوب هاي كوتاه مدت را فراهم نمود. باگسترش نظام تك محصولي، كشاورزان بتدريج با افزايش شيوع و شدت بيماريهاي خاكزاد گياهان زراعي مواجه شدند.

كشت مستمر و تك محصولي گندم موجب شديدتر شدن شدت بيماريهاي پوسيدگي ريشه از قبيل قارچ پاخوره (Gaeumannomyces graminis )و قارچ(Bipolaris sorokiniana ) مي شود. تعداد زيادي از بيماريهاي گياهي در شرايط تك كشتي به شدت شيوع يافته و بتدريج جمعيت عامل بيماريزا افزايش مي يابد.

در بعضي موارد، تناوب در كاهش شدت بيماري موثري نيست چون عامل بيماري ممكن است با ميزبان هاي مختلف سازگاري داشته باشد. برخي از عوامل بيماريزا پس از استقرار در خاك اندام تكثير با دوام و سخت بنام اسكلروت تشكيل مي دهند كه كنترل آنهارا با تناوب هاي كوتاه مدت مشكل تر مي كند. گاهي تناوب زراعي مي تواند موجب افزايش جمعيت عامل بيماري يا شيوع بيماري گردد. بطور مثال، وقتي گندم در تناوب منظم با گياهان زراعي مانند نخود فرنگي و لوبيا قرار مي گيرد، بيماري پاخوره به شدت افزايش مي يابد. وقتي سويا تابستانه پس از برداشت گندم كشت گردد شدت بيماري پاخوره بيشتر مي شود.

2-مديريت بقاياي گياهي و خاك ورزي

خاك ورزي و مديريت بقاياي گياهي با تاثير گذاري بر خواص فيزيكي شيميائي و بيولوژيكي خاك، رشد گياه زراعي را نيز تحت تاثير قرار مي دهند. خاك ورزي با ايجاد تغييراتي در محيط خاك مي تواند بر شدت و شيوع عوامل بيماري خاكزاد تاثير بگذارد.

خاك ورزي به روش مرسوم يعني برگرداندن خاك با شخم زدن و ديسك مي تواند موجب افزايش يا كاهش شيوع بيماري پاخوره گندم گردد. جابه جا شدن خاك در اثر خاك ورزي موجب پراكنش مايه تلقيح بيماري در سطح وسيع تر مي شود و به همين علت شيوع بيماري پاخوره افزايش مي يابد. خرد شدن بقاياي گياهي و دفن آنها در اثر خاك ورزي مرسوم مي تواند موجب كاهش شيوع بيماري پاخوره گندم گردد.

بقاياي گياهي با دفن عميق در خاك كمتر در معرض عوامل بيماريزا قرار مي گيرند و يا در اثر تجزيه بقاياي گياهي عوامل بيماريزا موجود در بافت گياهي موردحمله ميكروارگانيزم هاي دشمن واقع مي شوند. زمان و نحوه دفن بقاياي گياهي نيزبر افزايش يا كاهش بيماري هاي گياهي تاثير مي گذارد. كاه و كلش گندم بلافاصله بعد از برداشت در خاك دفن گردد، جمعيت قارچ (pythium ultimum)در خاك افزايش مي يابد. اما اگر دفن بقاياي گندم 3 هفته بعد از برداشت صورت گيرد جمعيت آن در خاك بطور قابل ملاحظه كاهش مي يابد.

3-فشردگي خاك

كاربرد ادوات و ماشين آلات كشاورزي جهت انجام عمليات مختلف زراعي موجب فشرده تر شدن خاك مي شود. فشردگي بيش از حد دانه بندي خاك را از بين مي برد و در نتيجه تعداد خلل و فرج هوادار كاهش يافته وزهكشي ضعيف شده و در نهايت رشد ريشه بسيار محدود مي گردد. گياهان زراعي رشد يافته در خاك هاي فشرده نسبت به تنش هاي محيطي حساس مي شوند. ريشه گياهان زراعي در شرايط تنش تركيبات آلي زيادي ترشح مي كنند و شرايط را براي افزايش جمعيت عوامل بيماري خاكزاد فراهم مي سازند. مقاومت و تحمل گياهان زراعي نسبت به عوامل بيماريزا در شرايط تنش شديد محيطي كاهش مي يابد.

4-وجين

در طول فصل رويش گياهان زراعي، عمليات وجين به منظور از بين بردن سله ،بهبود هوا دهي خاك و كنترل علف هاي هرز انجام مي گيرد. عمل وجين با ايجاد شرايط مناسب براي رشد، قدرت گياه را افزايش داده و شدت شيوع بيماري كاهش مي يابد. اما در برخي موارد، عمل وجين مي تواند موجب افزايش شيوع بيماري گردد. صدمات وارده به گياهان زراعي ويا پرتاب خاك آلوده روي گياهان زراعي در اثر عمل وجين شرايط را براي گسترش بيشتر بيماري فراهم مي نمايد . در زراعت بادام زميني تردد تراكتور در طول فصل رويش براي انجام عمل وجين،در اثر صدمه وارده به ساقه هاي بادام زميني ميزان خسارت بيماري پوسيدگي رايزوكتونيا(Rhizoctonia solani) افزايش مي يابد.

5-تغذيه گياه زراعي

سه عنصر ازت، فسفر ،پتاسيم مي توانند مقاومت گياهان زراعي در برابر بيماريها را تحت تاثير قرار دهند. اغلب مصرف ازت به مقدار زياد موجب افزايش شدت بيماري مي شود. در مورد افزايش شدت بيماري يا مقاومت گياه زراعي شكل ازت قابل استفاده براي گياه اهميت بيشتري نسبت به مقدار ازت مصرفي دارد. ازت آمونيوم از ازت نيترات در كاهش شدت بيشتر بيماريها خيلي موثرتر عمل مي كند.

مصرف فسفر همراه با ازت موجب كاهش شدت بيماري پاخوره گندم مي شود. مصرف فسفر به مقدار زياد موجب افزايش شدت بيماري پژمردگي فوزاريومي گوجه فرنگي و پنبه ميگردد. عرضه متعادل عناصر غذايي ازت آمونيوم و منگنز ، مقاومت گندم در برابر بيماري پاخوره را افزايش مي دهد.

6-انتخاب رقم گياهي زراعي

بهترين انتخاب براي مديريت بيماري استفاده از ارقام متحمل يا مقاوم به بيماري خاص مي باشد. در مورد بعضي از بيماريهاي گياهي انتخاب ارقام مقاوم تنها روش مبارزه است.

براي كاهش هزينه هاي توليد، آلودگي محيط زيست به سموم، در حال حاضر كشت ارقام مقاوم اهميت بيشتري دارد.

7-كيفيت بذر

هر چه بذر از كيفيت بالا برخوردار باشد، بازده اقتصادي بهتري دارد. با كاشت بذوري با كيفيت نا مطلوب ( شكسته ،نارس ،اندازه كوچك ) گياهچه هاي ضعيف و كوچكتر بدست مي آيد. گياهچه هاي ضعيف در برابر حمله عوامل بيماريزا يا تنش هاي محيطي حساس هستند.

8-تراكم كشت گياهان زراعي

بيماريهاي مرگ گياهچه يا پوسيدگي طوقه و ساقه در پوشش گياهي متراكم افزايش مي يابند. در تراكم زياد پوشش برگي سرعت گردش هوا را كاهش داده و يك محيط مرطوب در داخل پوشش گياهي بوجود مي آورد و شرايط را براي گسترش بيماريهاي برگي فراهم مي سازد.

تراكم زياد بوته ها موجب افزايش حساسيت گياه در برابر بيماريهاي مانند پوسيدگي ساقه ذرت ( Diplodia ) يا پوسيدگي ( Sclerotinia.spp ) پنبه و بيماري پوسته سياه سيب زميني ( R. solani ) مي گردد.

در مورد برخي از بيماريها مانند بيماري پژمردگي آوندي (Verticillium dahlia) تراكم زياد بوته هاي پنبه موجب كمتر شدن شدت خسارت بيماري مي شود. علت اين امر كاهش ميزان مايه تلقيح موثر به ازاي هر بوته در اثر افزايش تعداد بوته مي باشد.

9-آبياري

آبياري محيط مرطوب براي گسترش بيشتر بيماريهاي گياهي بوجود مي آورد. براي بسياري از قارچ هاي بيماريزا در خاك اشباع شرايط مساعد براي جوانه زني، گسترش و رها سازي اسپورها ايجاد مي گرددو براي برخي از نماتدها جهت انتشار و حركت محيط مطلوب فراهم مي شود.

آبياري به روش غرقابي موجب شديد ترشدن بيماريها از قبيل پوسيدگي ريشه مركبات در اثر قارچ فيتوفترا ( Phytophthora ) ، پژمردگي فوزاريومي گوجه فرنگي و پژمردگي ورتيسيليومي پنبه مي گردد.

شدت بيماريهايي مانند پوسيدگي زغالي (Macrophomina phaseelina ) و پوسيدگي فوزاريومي ريشه لوبيا در شرايط كم آبي افزايش مي يابد و شدت خسارت اين بيماريها را مي توان با آبياري كاهش داد.

بررسي رابطه پژمردگي ورتيسيليومي سيب زميني با روش هاي آبياري نشان داد كه شيوع و شدت پژمردگي ورتيسيليومي سيب زميني در آبياري باراني افزايش مي يابد . شدت بيماري پژمردگي و رتيسيليومي سيب زميني وابستگي زياد به دسترسي به ازت دارد . در آبياري شياري اغلب ازت در عمق 5/7 تا 15 سانتي متر فوقاني پروفيل خاك تجمع مي يابد در حاليكه در آبياري باراني پراكنش ازت در سرتاسر خاك يكنواخت تر مي باشد.
وقتي دسترسي ريشه سيب زميني به ازت بعلت آبشويي و پراكنش نامناسب كمتر گردد،شدت و شيوع بيماري افزايش مي يابد.

نتيجه گيري

كشاورزان تلاش مي كنند با تراكتورهاي بزرگ زمين بيشتري را شخم بزنند با استفاده از علفكش ها علف هاي هرز را از بين ببرند و با آفتكش ها خاك و آب را آلوده مي كنند و حشرات و عوامل بيماريزا مقاوم بوجود مي آيد. مسلما” يك وضعيت ناپايداري بوجود خواهد آمد. بنابراين دانشمندان در دستيابي به روش هايي مناسب تلاش مي كنند ضمن يافتن احتياجات غذايي جمعيت در حال افزايش ، موجب حفظ منابع طبيعي در وضعيت پايدار گردند بهترين راه براي دستيابي به اين هدف استفاده كامل از فن آوري هاي جديد و يافتن عمليات زراعي مناسب و سازگار با فرايندهاي طبيعي مي باشد