تاثیر سوء مکانیزاسیون کشاورزی

علاوه بر نمودهای مثبت و مزایای مکانیزاسیون، باید عوارض حانبی سوء مکانیزاسیون نیز مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند که به برخی مشکلات مثل بیکاری، فشردگی خاک در اثر تردد زیاد ماشین‌های کشاورزی و به طور کلی تخریب خاک در اثر بکارگیری نادرست ماشین‌ها، آلودگی‌های زیست‌محیطی اعم از آلودگی آب، خاک، هوا و نیز آلودگی صوتی می‌توان اشاره کرد.

الف- بیکاری و مکانیزاسیون:

بسیار بدبینانه خواهد بود اگر بگوییم که مکانیزاسیون و ورود فناوری ماشینی عامل اصلی مستقیم و حاد شدن وضعیت بیکاری شده است. زیرا اولا بیکاری از زمان بسیار دور و حتی برای روستائیان و کشاورزان وجود داشته، آنها گاه یک فصل را به علت شرایط جوی و یا یک برهه خاص را بعلت عوامل دیگر خانه‌نشین می‌شدند ولی از زمانی که کار تعریف مشخص پیدا نمود، بیکاری نیز در مقابل آن مفهوم پیدا کرد. دوم اینکه به طور یقین می‌توان گفت مکانیزاسیون نوع و شکل فعالیت را در روستاها و برای کشاورزان، تغییر داد؛ به طوری که از کشاورزی که با دام و داس کار می‌کرد از آن راننده تراکتور و مدیر کمباین ساخت. سوم اینکه مکانیزاسیون نه‌تنها شکل بعضی از کارها را عوض نمود و برای مثال از شخم‌کن با دام، راننده تراکتور ساخت، بلکه کارها و فعالیت‌های جدیدی ایجاد نمود؛ برای مثال اپراتور تلمبه‌خانه،مدیر ایستگاه پمپاژ، تعمیرکار، آپاراتی و حتی تکنسیون ساخت و ساز ماشین‌های کشاورزی و … .حال با توجه به توضیحات بالا به نظر می‌رسد که مکانیزاسیون نه تنها نقش معنی‌داری در بیکاری به طور کل (نه موردی) نداشته بلکه با بازکردن افق‌ها و صفحات جدید، نوع و شکل فعالیت انسان‌ها را عوض نموده است. کارها آسان گردید و جذابیت انجام آن‌ها بالا رفت و کشاورز به جای استفاده بیشتر از توان فیزیکی خود، مجبور گردید که از توان فکری خود بهره ببرد. وقت کشاورز بیشتر شد و بجای کارردن پنج نفر سر مزرعه اکنون یک نفر کفایت می‌کند. اما آیا مکانیزاسیون چهار نفر دیگر را بیکار کرده است؟ جواب منفی خواهد بود، زیرا برای مثال رانندگی و سرویس و نگهداری ماشین‌ها، تعمیرات و خدمات پشتیبانی یدکی، ساخت و ساز ادوات، تهیه نهاده‌های جدید همچون کودها و سموم و … کارهایی هستند که تعدادی از این چهار نفر در آنها فعالیت جدید خود را آغاز نمودند. حال ممکن است که یک یا دو نفر دیگر جذب هیچکدام از این فعالیت‌ها نشده باشند. ولی هنوز هم ایجاد فعالیت‌های جدید خود را آغاز نمودند. حال ممکن است که یک یا دو نفر دیگر، جذب هیچکدام از این فعالیت‌ها نشده باشند. ولی هنوز هم ایجاد فعالیت‌های جدید امکان‌پذیر است؛ صنایع جانبی از قبیل دسته‌بندی، بسته‌بندی و کارهایی برای افزایش ماندگاری محصولات و نیز صنایع تبدیلی محصولات کشاورزی، یکی دیگر از این فعالیت‌ها است. از طرفی دیگر فناوری، علاوه بر ایجاد مکانیزاسیون، صنعت را نیز بوجود آورد و کار در بخش صنعت نیز می‌تواند گزینه دیگری باشد. بنابر‌این اگر صنایع تبدیلی و فعالیت‌های پشتیبانی کشاورزی در کنار صنعت پویا در یک کشور باشد، به طور معنی‌داری بیکاری ناشی از توسعه مکانیزاسیون را می‌توان کاهش داده و حتی کنترل نمود. 

ب- آلودگی‌های زیست‌محیطی:

آلودگی‌های زیست‌محیطی را می‌توان در زیربخش‌های آلودگی آب، خاک، هوا و نیز آلودگی صوتی تحلیل نمود. بسیار روشن است که مکانیزاسیون با بکارگیری عمده سوخت فسیلی، یکی از عوامل آلوده کننده هوا و ایجاد گازهای گلخانه‌ای است که امروزه حیات زمین را مورد مخاطره قرار داده است. البته با توجه به محدودیت ماشین‌های کشاورزی نسبت به خودرو‌ها و کارخانه‌های دیگر، نقش مکانیزاسیون نیز در زمینه کمتر می‌باشد. استفاده از سوخت جایگزین، بکارگیری افزونه‌های سوخت، اصلاح سیستم موتورها، استفاده از فیلترها و فناوری‌های تصفیه مواردی است که به طور جدی در بخش کنترل آلاینده‌های هوا، به صورت عام دنبال می‌شود. همچنین برقی کردن ایستگاه‌های پمپاژ در اکثر کشورها و خصوصا کشور ما می‌تواند یک از برنامه‌های کارآمد باشد که از سالهای 1370 به بعد اقدامات خوبی در این خصوص صورت گرفته است. در مورد آلودگی‌های آب و خاک باید گفت یقینا فناوری جدید کشاورزی با بکارگیری کودها و سموم در مقادیر وسیع، نقش اساسی در این زمینه داشته است؛ ولی مکانیزاسیون به معنای خاص فناوری ماشینی، هرگز نقش مستقیمی در این زمینه نداشته است، بلکه حتی در زمینه کنترل و مصرف این آلاینده‌ها با جایگذاری و پخش صحیح آنها نقش کنترل کننده‌ای  هم ایفا نمونه است. برای مثال کودکارها با الگوی پخش نواری و جدیدا با الگوی پخش نواری در دو و یا حتی سه عمق مختلف، توانسته‌اند به مقدار قابل توجهی مصرف کود را کاهش دهند و همین‌طور سمپاش‌های الکترو استاتیک و یا میکرونر در صرفه جویی در مصرف سموم و کولتیواتورها با حذف مکانیکی علف‌ها و یا جدیدا فناوری کشاورزی دقیق، که در آن مقادیر کود و سم، صرفا بر اساس نیاز نقاط مختلف مزرعه پخش می‌شود، همگی از پخش مکانیزاسیون در کنترل این آلاینده‌ها حکایت می‌نماید.اما آلودگی صوتی مشکلی است که تمام فناوری مکانیکی، به آن مبتلا است و ماشین‌های کشاورزی بعلت کشش، گشتاور و قدرت بیشتر، دارای قطعات بزرگتر بوده که این قطعات در حین حرکت و انجام کار، صداهای بلندتر و دلخراش‌تری ایجاد می‌نمایند. سطح صدا بر حسب دسی‌بل است. 

ج- پودر شدن سطحی خاک و فرسایش ناشی از آن:

مکانیزه‌شده عملیات خاکورزی و سهولت انجام آنها با بکارگیری ماشین، باعث گردید که محدوده‌های بکارگیری آنها به حداقل ممکن برسد. نتیجه این امر، انجام خاکورزی شدید و تنوع ادوات خاکورزی و تعدد بکارگیری  آنها جهت تهیه زمین برای خاکورزی در یک فصل می‌باشد. این مسئله اگرچه در ابتدا برای تهیه بستر بذر مناسب برای جوانه‌زنی بذور و رشد ریشه‌ها باعث بهبود عملکرد گردید، ولی اسمرار این کار علاوه بر افزایش هزینه‌ها، مسائل جانبی از جمله پودر شدن لایه سطحی، فشردگی لایه‌های زیرین و تجزیه و کاهش مواد آلی را به دنبال داشته است.در یک خاک مشخص، به طور معمول، سه عامل وسیله و ویژگی‌های آن، میزان مواد آلی و بقایا و نیز درصد رطوبت در هنگام انجام عملیات در شدت پودرشدگی خاک نقش دارند.ابزار بشقابی خاکورز نسبت به گاوآهن برگردان‌دار و وسایل مشابه آن با اینکه فشرگی کمتری ایجاد می‌نمایند، ولی پودرشدگی بیشتری را ایجاد می‌کنند و گاو‌آهن‌ها و ابزار دوار، بیشترین پودرشدگی را ایجاد می‌نمایند. وجود برنامه درازمدت مدیریت خاک، جهت افزایش مواد آلی، افزودن کودهای آلی، عدم سوزاندن بقایای گیاهی، اعمال برنامه‌های آیش و تناوب صحیح، نقش مهمی در جلوگیری در پودرشدگی و فشردگی خاک دارند. در مورد رطوبت، چنانچه عملیات خاکورزی در رطوبت مناسب صورت گیرد، کمترین اثر تخریبی در خاک، وجود خواهد داشت. در عملیات خاکورزی اگر میزان رطوبت، از مقدار بهینه بیشتر باشد، خاک فشرده می‌شود و در حالتی که این رطوبت کمتر از میزان بهینه باشد خاک پودر می‌شود.یادآور می‌شود که ساختمان خاک یکی از مهمترین شاخص‌های یک خاک می‌باشد که نمایانگر ترکیب ویژگی‌های خاک و کیفیت آن می‌باشد به همین دلیل از آن به عنوان حاصلخیزی خاک یاد می‌شود.بکارگیری خاکورزی‌های حفاظتی از جمله کم خاکورزی، خاکورزی نواری، بی‌خاکورزی، بکارگیری ماشین‌های مرکب کم‌خاکورز، استفاده از ادواتی که در شرایط وجود بقایا کشت را با موفقیت انجام می‌دهند و سایر برنامه‌های دیگر از جمله ممنوع نمودن سوزاندن بقایا، اعمال برنامه‌های آیشی و تناوب کارآمد برای مناطق مختلف می‌تواند در کنترل این مساله بسیار مهم قلمداد شود. 

د- فشردگی خاک:

مکانیزاسیون و تعدد بکارگیری ادوات و رفت و آمد‌ها می‌تواند باعث فشردگی خاک شود. بر اساس آمارهای ارائه شده در سال 1998 کل وسعت خاک‌های متراکم شده در اثر عبور و مرور وسایل کندرو و ادوات در جهان 68 میلیون هکتار می‌باشد. فشردگی یا متراکم شدن خاک به عنوان نزدیک شدن ذرات خاک به یکدیگر تعریف شده است. در این فرآیند، جرم مخصوص ظاهری خاک افزایش یافته و فضای خالی بین ذرات کاهش می‌یابد. فشردگی لایه‌های سطحی خاک تا عمق 15 و حتی 20 سانتیمتر که در اثر حرکت و تردد ادوات یا تراکتور بوجود می‌آید، پس از عملیات خاک‌ورزی از بین می‌رود. ولی آنچه باقی می‌ماند فشردگی در لایه‌های پایین‌تر از کف شیار شخم است. این فشردگی مجموع فشردگی ناشی از تردد ماشین‌های کشاورزی و فشار تیغه‌های خاک‌ورز می‌باشد.پارامترهای خاک و ماشین هر دو بر روی فشردگی خاک تاثیر دارند. مهمترین پارامترهای خاک شامل میزان رطوبت، ساختمان و بافت خاک و جرم مخصوص اولیه آن و مهمترین پارامترهای ماشین شامل نوع وسیله، وزن آن، مساحت تماس با خاک، شکل مقطع تماس، تعداد عبور و سرعت حرکت می‌باشد.میزان فشردگی با جرم یا وزن وسیله رابطه مستقیم و با سطح تماس وسیله خاک به طور معکوس می‌باشد. همچنین تعداد دفعات عبور بیشترین تاثیر را بر روی فشردگی ایجاد شده در خاک دارد و هر چه تعداد رفت و آمدهای ماشین در مزرعه زیادتر شود، فشردگی خاک نیز افزایش می‌یابد. سرعت حرکت ماشین نیز با میزان فشردگی مرتبط می‌باشد به طوری که با افزایش سرعت، میزان فشردگی کاهش می‌یابد و در واقع فشردگی در اثر کاهش سرعت می‌تواند به دو علت افزایش زمان بارگذاری خاک و دیگری بیشتر بودن کرنش برشی در سرعت پایین‌تر باشد.یادآوری می‌شود که فشردگی خاک با کاهش تهویه، تخلخل و نفوذپذیری خاک و در نتیجه محدودیت‌های حرکت اکسیژن، دی‌اکسید کربن، آب و املاح و نیز افزایش مقاومت مکانیکی و برشی خاک؛ سیستم رشد و نمو ریشه را به طور معنی‌داری تحت تاثیر قرار داده و عملکرد محصولات را کاهش می‌دهد.به هر حال کاهش رفت و آمدهای ماشین در مزرعه، استفاده از زیرشکن‌ها، بهینه‌سازی طراحی ماشین‌ها، توزیع یکنواخت‌تر وزن در تراکتور و ادوات، استفاده از تایرهایی با سطح تماسی بیشتر، در صورت امکان، کاهش وزن و نیروی کششی و در مقابل افزایش سرعت پیشروی، انجام عملیات خاکورزی در رطوبت مناسب در کنار توجه به خاک‌ورزی‌های حفاظتی و نیز برنامه‌هایی که در جهت کنترل پودر شدن لایه سطحی خاک ذکر گردید می‌تواند در حل مشکل فشردگی خاک، بسیار موثر باشد. برای حفظ خاک و رسیدن به کشاورزی پایدار باید از کاهش جزئی عملکرد در خاکورزی‌های حفاظتی چشم‌پوشی کرد زیرا صرفه‌جویی در هزینه‌ها و سرعت عمل مناسب در کنار حفظ مواد آلی خاک بسیار قابل توجه است. در بسیاری از موارد با طراحی صحیح و بالابردن قابلیت‌های ادوات بی‌خاک‌ورز، کم‌خاک‌ورز و خاک‌ورزهای نواری جهت جایگذاری صحیح بذور و کودها در کنار حذف مزاحمت‌های بقایا در نوارهای کشت بذور و نیز کنترل دقیق علف‌های هرز می‌توان از کاهش عملکرد جلوگیری نمود. 

ه- تجزیه و کاهش مواد آلی خاک:

مکانیزاسیون و خاکورزی مداوم علاوه بر پودر شدن لایه سطحی و فشردگی لایه‌های زیرین باعث تجزیه و کاهش مواد آلی می‌گردد. خاکورزی با جابجایی ذرات خاک، بقایای سطحی و ریشه‌ها و آوردن لایه‌های زیرین به سطح و بردن لایه‌های سطحی به عمق باعث تجزیه سریعتر مواد آلی می‌گردد. به عبارتی دیگر خاکورزی باعث افزایش فاصله بین ذرات خاک و نفوذ بیشتر جریان هوا در پروفیل آن گردیده و با تشدید فعالیت میکروارگانیسم‌های هوازی روند اکسیداسیون و تجزیه مواد آلی خاک را افزایش می‌دهد. منبع: کتاب مبانی مکانیزاسیون کشاورزی